Groot onderhoud Smit-Verhofstad orgel Grote Kerk Edam

Noord-Holland herbergt een ware historische schat aan instrumenten. Zo ook in Edam. Aan de rand van de stad staat een monumentale hallenkerk, de Grote of Nicolaaskerk. Begin 15e eeuw werd begonnen met de bouw van de kerk. Het ging Edam in de late middeleeuwen voor de wind en niet de oorspronkelijk geplande kruiskerk maar een grote hallenkerk verrees uiteindelijk aan de stadsrand. De kerk is met haar 88 bij 35 meter een van Nederlands grootste kerken. In gebouwen als deze vind je de schoonheid van de bouwmeesters en de ambachtslieden terug. De Edammer Grote Kerk heeft ook een librije wat vrij zeldzaam is. Alweer wat jaren terug kreeg ik tijdens een orgelconcert een rondleiding in de consistorie en librije. Met het orgelspel van Willem Poot op de achtergrond kreeg het bijna iets magisch.

Deze kerk, net als andere prachtige gebouwen in Noord-Holland, is het meer dan waard om eens te bezoeken. Voordat u de Grote Kerk bezoekt kunt u zich uiteraard eerst even inlezen op de website van de Grote Kerk van Edam.

Tijdens een grote brand in 1601 werd een groot deel van het interieur en ramen vernietigd, veel van wat wij zien is van na deze tijd. Zo ook het orgel. De oorspronkelijke orgels (3 stuks) zijn er niet meer. Het huidige grote orgel is uit 1662 van de orgelmaker Barend Smit (Bremen). Van Barend Smit vindt men niet veel in Nederland (orgel in de Herv. kerk van Ilpendam bevat onderdelen van zijn hand) enkele jaren na de bouw van het orgel in Edam vertrok hij naar Engeland waar een grote behoefte was aan orgelbouwers. Als Father Smith heeft hij orgels van hoge kwaliteit gebouwd en heeft hij een grote rol gespeeld in de Engelse orgelbouw.

Het orgel in Edam werd in 1716 door Matthijs Verhofstad gewijzigd en uitgebreid. Tjeerd van der Ploeg memoreert in zijn artikel (Engelse Orgelcultuur in de negentiende eeuw) in “Het Orgel nr. 1 2017” de aldus ontstane dispositie en die van het door Father Smith gebouwde orgel in Temple Church London (1688, zonder bourdon 16”). Ook bijzonder is dat Verhofstadt de uitbreidingen geheel in de stijl van Father Smith uitvoerde. In de jaren daarna is er het nodige aan het orgel gebeurd. Het orgel toen, maar ook nu, getuigt van prachtig ambachtswerk.

De restauratie (reconstructie) van het orgel, eind jaren ’70, was in Nederland een van de eerste waarbij het karakter van het instrument leidend was. Het orgel is teruggebracht naar de situatie van 1716. Alles wat van later datum is werd verwijderd, pijpwerk staat weer op zijn oorspronkelijk plek en ontbrekend pijpwerk is in stijl bijgemaakt. Met een klavier in oude stijl speelt en klinkt het orgel weer als in 1716. Een instrument wat spelers en luisteraars al meer dan 35 jaar blijft boeien. Twee klankvoorbeelden (Willem Poot) op de website van Orgelkring Waterland.

Jaarlijks staat het orgel centraal tijdens concerten, de ‘wandelconcerten’ op de zondagmiddagen georganiseerd door het eigen orgelcomité en op een of twee woensdagavonden per jaar door de Orgelkring Waterland. Dit jaar op woensdagavond 26 juli 20:00 zal Tjeerd van der Ploeg concerteren.

Na 37 jaar is het weer tijd voor onderhoud. De toestand van het orgel is in het algemeen heel goed. Het concept dat bij de restauratie van 1979 is gevolgd en het niveau waarop het werk is uitgevoerd, zijn voorbeeldig. Wel is er iets meer nodig dan het normale onderhoud. Denk aan het afregelen van de mechanieken en het verlopen van de intonatie van de tongwerken. Allemaal heel normaal na zoveel dienstjaren.

Het valt op dat er veel stof en gruis in het orgel ligt. Daarnaast zijn er twee specifieke problemen:

• Alle onderdelen van ijzer en messing zijn ernstig gecorrodeerd, en is schimmel zichtbaar op de houten delen. Het wijst erop dat het kerkgebouw een te hoge vochtigheidsgraad heeft.
• Het labiale pijpwerk is in minder goede staat dan verwachten mag worden bij een orgel dat nog niet zo heel lang geleden is gerestaureerd. Hoewel de corrosie lijkt mee te vallen, is er, als gevolg van onvoorzichtig stemmen, vrij veel schade aan bovenranden en kaken.
  

  Lekkage aan een pijpvoet door oxidatie

Verder staat er op de werklijst; Windvoorziening geluidsarmer maken, tremulant hoofdwerk aanpakken, algehele schoonmaak. schimmel verwijderen, klaviatuur aanpakken, mechaniek verbeteren, foliën frontpijpen (laat los) en schilderwerk.

Het onderhoud staat voor dit najaar (2017) op de agenda.

(Bronnen: Rapport betreffende het orgel van de Grote of Nicolaaskerk te Edam, Henk Verhoef; Ontvangen informatie organist GK Edam; “The making of the Victorian Organ”, N. Thistlethwaite; Engelse Orgelcultuur in de negentiende eeuw, Tjeerd van der Ploeg)