Kan muziek uit 1809 weer hoorbaar gemaakt worden? Ja, dat kan. Muziek uit die tijd is er in overvloed, de metronoom bestond al, dus we weten het tempo, en er zijn instrumenten uit die periode overgebleven, maar er is zo vaak aan gesleuteld dat de oorspronkelijke klank ver te zoeken is. Zo ook in Edam.
Tijdmachine
Hoe zouden de componisten en muzikanten destijds hun muziek uitgevoerd hebben? Het blijft gissen. Toch zijn er speeldozen en tafelklokken bewaard gebleven met melodietjes van Mozart en Haydn, die een aardig inkijkje geven in wat de componist voor ogen had
Goed bewaarde instrumenten uit vroeger eeuwen zijn schaars. Gelukkig is in ons land een groot aantal orgels bewaard gebleven uit de laatste vier eeuwen, maar ze zijn vaak tussentijds aangepast aan de heersende smaak. Vooral in de 19e eeuw, toen heldere stemmen vaak plaats moesten maken voor donkere lage stemmen. In de 20e eeuw zijn veel van deze veranderingen weer teniet gedaan. Kun je dan toch de klank van toen nog terug krijgen?
Bätz in de Swaen
Twee eeuwen orgelgeschiedenis
Het orgel in de Swaen is gemaakt door Gideon Thomas Bätz. Hij was de oudste zoon van Johann Heinrich Hartmann Bätz (1709-1770), afkomstig uit Frankenroda, Midden-Duitsland. Johann vormde met zijn nakomelingen een orgelmakergeslacht dat vele beroemde orgels heeft voortgebracht, zoals de instrumenten in de Evangelisch-Lutherse Kerk in Den Haag en de Domkerk in Utrecht. In 1809 plaatste Gideon een klein tweeklaviersorgel in de Lutherse Kerk van Edam voor f 1800. De opbouw begon in september 1809 en op 16 november van hetzelfde jaar werd het instrument ingewijd. De laatste grote restauratie vond plaats in 1943 door de Zaanse orgelbouwer Flentrop voor f 1025, dus 77 jaar geleden.
Terug naar 1809?
Het orgel in Edam klinkt al lang niet meer zoals in 1809. Het instrument behoeft niet alleen een grondige restauratie vanwege de matige staat, maar ook om de latere veranderingen teniet te doen en de klank van toen terug te krijgen.
Sinds begin dit jaar buigt een aantal gemeenteleden zich met orgeladviseur Henk Verhoef over de vraag hoe het orgel te behouden voor de toekomst. Na een analyse van Henk Verhoef van de huidige toestand van het orgel, is in maart een drietal orgelbouwers uitgenodigd het instrument nader te bekijken en daarna een plan van restauratie op tafel te leggen. Na rijp beraad is gekozen voor het plan van Van Rossum Orgelbouw uit Wijk en Aalburg. Dit bedrijf heeft de laatste jaren een ruime ervaring opgedaan met orgels van de familie Bätz uit deze periode.
Adopteer een orgelpijp!
De kosten worden geraamd op ca. € 110.000. Dat was wel even slikken. Maar het gaat ook om een grondige restauratie: de kas wordt aangepakt, de windvoorziening gereconstrueerd naar 1809, de klaviatuur en mechaniek zullen worden vernieuwd en natuurlijk het pijpwerk geheel gerestaureerd. Het orgel zal geheel gedemonteerd worden en naar Wijk en Aalburg vervoerd worden.
Gelukkig hadden we al een orgelfonds van zo’n € 13 000 als startpunt, en we hopen op een gulle bui van de vele fondsen die we inmiddels hebben aangeschreven. Maar zelf kunnen we ook een fikse aanzet geven. Daarom adopteer een orgelpijp! Het orgel telt 552 orgelpijpen, verdeeld over 9 registers: grote prestantpijpen in het front van zo’n 2,5 meter lengte tot kleine potloodjes van enkele centimeters in het binnenwerk. De grootste kunt u adopteren voor € 100, en dan aflopend voor € 50, € 20 en € 10. Uw naam komt dan op een lijst te staan van ‘Vrienden van het Bätzorgel in de Swaen Edam’. Terzijnertijd nodigen we u graag uit voor een mooi orgelconcert met een hapje en een drankje, zodat u opnieuw kunt horen hoe dit prachtige orgel uit 1809 klinkt! Maak uw bedrag over op: NL 95 RABO 0373711409 t.b.v. Orgelfonds
(aangeleverde tekst, Frans Koning, De Swean Edam)